مقاله‌ای از دکتر مختار کمیلی درباره کاروانسرای سروی در سال ٩٥ در روزنامه نی‌ریزان فارس چاپ شده که از زوایای گوناگون به این بنای ارزشمند پرداخته است. در سال ٩٦ نیز گزارشی از خبرنگار این هفته‌نامه آقای عابد نعمتی با موضوع راه‌های احیاء این بنا انجام گرفت که متأسفانه همچنان در وادی عمل کارساز نشدند. بار دیگر از کاروانسرا می‌گوییم. شاید لازم باشد هر سال بنویسیم و تکرار کنیم تا شاید تلنگری برای مدیران، مسئولان و خیرخواهان شهرستان باشد. کاروانسرای سروی مدت‌های مدیدی است که هیچ‌گونه کاربرد ارزشمندی چه از نظر اقتصادی، چه فرهنگی و اجتماعی برای نی‌ریز و حتی مالکین آن نداشته است. در این مقاله برخی از کارکردهای مختلف کاروانسرا، علاوه بر محل اسکان مسافران بیان می‌شود.
عموماً کاروانسراها در مسیرهای بین‌راهی و درون شهرها و روستاها قرار داشتند. هر کاروانسرایی موجبات اشتغال را برای افراد مختلفی فراهم می‌آورد. دربان کسی بود که ورود و خروج کاروانسرا را کنترل می‌کرد. نگهبانان و پاسبانانی هم در کاروانسراها استقرار داشتند تا امنیت این مکان هرچه بیشتر فراهم شود. یکی از شواهد عدم‌امنیت در کاروانسراها، خاطرات سفرنامه‌های فرنگی از دزدی‌ها و سرقت‌هایی است که در این مکان‌ها رخ داده است. در برخی از این کاروانسراها عده‌ای به عنوان طباخ کسب درآمد می‌کردند. در داستانهای باقیمانده در وصف کاروانسراها، از خادمانی ذکر شده که به عنوان امانتدارِ مسافران فعالیت می‌کردند.(١) همچنین غرفه‌هایی در کاروانسراها وجود داشت که گاهی تجار کالاهای خود را برای فروش عرضه می‌کردند.(٢) هر کاروانسرا اصطبلی برای امنیت چارپایانِ مسافران داشته است. یکی از کارکردهای مهم و ارزشمند کاروانسرا این بود که محل امنی برای گدایان و متکدیان بود و آنها مجبور نبودند زیر سقف آسمان شب را به صبح برسانند.(٣) و به این ترتیب امنیت بیشتری در شهر تضمین می‌شد. گاهی اوقات حکومت‌های محلی فقرای خرابه‌نشین را جمع کرده و در چند حجره از کاروانسراها زندگی مرتبی را برای آنها فراهم می‌کردند.(٤) عموماً کاروانسراهای درون شهری در مرکز بازار بنا می‌شد که در اقتصاد شهر اهمیت زیادی داشته است. وجود بازار ملکی‌دوزها در کنار کاروانسرای سروی بر این ادعا صحه می‌گذارد. همچنین نقلی در افواه است که نی‌ریز یکی از مراکز مهم چاقوسازی بوده است.
در بیشتر موارد یک حمام عمومی در کنار کاروانسرا ساخته می‌شد تا به امور بهداشتی مسافران رسیدگی شود؛ بعلاوه که برای کسب درآمد هم اهمیت داشت. هر مسافر برای استحمام باید مقداری پول هرچند ناچیز پرداخت می‌کرد. مجموعه بازار، کاروانسرای سروی و حمام حاج محمدحسن نشان می‌دهد این مکان در گذشته از نظر اقتصادی و تجاری جایگاه مهمی داشته است و اگر امروز این مجموعه توسط سرمایه‌داران مرمت شود، علاوه بر جایگاه رفیع فرهنگی می‌تواند جریان اقتصادی گذشته‌اش را بازیابد و صنایع ملکی‌دوزی و چاقوسازی از نو احیا شود.
در سفرنامه شاردن چنین نقل شده که ساخت کاروانسرا را به سبب احتیاجی که به آن داشتند بر احداث مسجد مقدم می‌داشتند. امروزه اگر هتل‌ها و مهمانسراها جایگزین کاروانسراها شده‌اند به موازات آن ساخت مساجد نیز گسترش خیلی زیادی یافته است. مساجد حتی در شهرها و روستای کوچک هم برقرار هستند.
مساجد علیرغم اینکه امکانات خوبی دارند اما به نحو شایسته از آنها استفاده نمی‌شود و فقط محدود به نمازهای یومیه و مراسم مذهبی می‌شوند و درهای بیشتر مساجد در ساعتهای خارج از وقت نماز به روی مردمان بسته است. برخی مساجد البته به فعالیتهای فرهنگی نیز روی آورده و جوانان را گرد هم می‌آورند. امروزه با توجه به گستردگی مساجد می‌توان کارکردهای فرهنگی و اجتماعی بسیار بیشتری برای آنها در نظر گرفت. به راستی آیا مساجد نمی‌توانند مکانی آرام و سقفی امن برای فقرا حداقل در شبها باشند؟ آیا با بازکردن درهای مساجد بر روی بی‌خانمان‌ها، نمی‌توان از آفت‌اجتماعی کارتن‌خوابی کاست؟ آیا می‌توان برخی دوره‌های بازآموزی، فرزندپروری، همسرداری، انگیزشی، ترک اعتیاد، کارآفرینی زنان و اشتغال خانگی را به طور ثابت در مساجد برپا کرد؟
پی‌نوشت:
١- طسوجی، عبداللطیف، هزار و یک شب، تهران، دنیای کتاب، ١٣٨٧، ج٢، ص٢٧٧.
٢- حسین شهیدی، سرگذشت تهران، تهران، راه مانا، ١٣٨٣، ص٣٥٠.
٣ - تنوخی، ابوعلی محسن بن علی، فرج بعد از شدت، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، بی‌تا، ص ٣٦٤.
٤ - تقی‌زاده، محمدتقی، روزنامه کاوه، ایرج افشار، عبدالکریم جربزه‌دار، تهران اساطیر، شماره ٣١و٣٢، ص٢٥٠.
٥- شاردن، ژان، سفرنامه، ترجمه اقبال یغمایی، تهران، توس، ١٣٧٢، ج٢، ص٥٠٧.
* کارشناس ارشد تاریخ از دانشگاه الزهرا
