هرچه قدمت تاریخی یک مکان بیشتر باشد و هرچه مردمان در مسائل اجتماعی شهرشان فعالیت بیشتری داشته باشند، آنجا قابلیت بیشتری، هم برای گردشگری و هم برای عملی شدن ایدههای نو پیدا میکند. اگر بخواهیم فهرستی از مورایث و بناهای تاریخی نیریز را به ترتیب قدمت تهیه کنیم مسجد جامع کبیر قدیمیترین میراث به جا مانده در این شهرستان است. شاید برای همه خوانندگان خستهکننده باشد که مکرر از این مسجد سخن میگوییم ولی وقتی اثری در فهرست آثار ملی ثبت میشود باید دانست که ارزش بسیار زیادی دارد. تحقیقات و پژوهشهای میدانی آندره گدار محقق فرانسوی نیز اهمیت و ارزش جامع نیریز را در گستره جهانی نشان میدهد. شواهد تاریخی از وجود جامع و منبر در نیریز خبر داده است.
هیچ اطلاع دقیقی درباره منبر و قدمت آن در دست نیست. منبر قدیمی مسجد احتمالاً چوبی بوده که به دلیل بیتوجهی آتش گرفته و این اثر تاریخی ارزشمند برای همیشه از بین رفته است. ابن بلخی از وجود منبر در این مسجد خبر داده بنابراین قدمت منبر حداقل به دوره سلجوقیان (سدههای پنجم تا ششم مهشیدی) باز میگردد. منبر قدیمی مسجد احتمالاً چوبی بوده که به دلیل بیتوجهی آتش گرفته و این اثر تاریخی برای همیشه از بین رفته است. هنوز تاریخ دقیقی از آتشسوزی منبر در دست نیست. منصور رستگار فسایی (متولد ۱۳۱۷خورشیدی) در فارسنامه ناصری آورده که اخیراً منبر آتش گرفته است. پس به احتمال زیاد در زمان زیست محقق مذکور، آتش سوزی رخ داده است که متأسفانه از جزئیات آن هیچ ذکری نیامده است.
در چند ماه اخیر خبر آتشسوزی مسجد جامع ساری که آن هم قدمتی دیرینه دارد تیتر اول روزنامهها شد. با آتشسوزی و تخریب بنا قاعدتاً این اثر از فهرست آثار ملی حذف میشود و یا اینکه باید بودجهای کلان را صرف مرمت و بازسازی بنا کرد که در آن صورت هم هیچگاه ارزش پیشین را به دست نمیآورد. اگر بپذیریم که یکی از کارکردهای تاریخ، عبرتگرفتن از آن است، پس باید تلاش کنیم تا اتفاق ناگوار مسجد ساری برای جامع نیریز اتفاق نیفتد. بیشتر مساجد تاریخی تحت نظارت میراث فرهنگی هستند. بنابراین از نمایندگی میراث فرهنگی در نیریز انتظار میرود کارکرد این مسجد به عنوان یک اثر تاریخی را بیشتر در جهت گردشگری معطوف سازند. خوشبختانه تعداد مساجد نیریز برای برگزاری نمازهای یومیه کم نیستند. میتوان موقتاً نمازگزاران مسجد جامع را با مسجدی دیگر ادغام کرد تا در شرایط مناسب با همت اداره اوقاف مسجدی جدید برای نمازگزاران جامع نیریز ساخته شود. اگر کارکرد جامع باستانی نیریز را صرفاً به عنوان بنایی تاریخی محدود کنیم، قطعاً طول عمر بنا بیشتر میشود و نیریز به عنوان یکی از نخستین و قدیمیترین شهرهای اسلامی در ایران همیشه در ذهنها باقی خواهد ماند.
پینوشت:
* کارشناس ارشد تاریخ از دانشگاه الزهرا
منابع:
١- ابن بلخی (١٣٧٤) فارسنامه، تصحیح و تحشیه: منصور رستگار فسایی، بنیاد فارسشناسی، ص٣٠٥.
٢- گدار، آندره (١٣٧٥) آثار ایران، ابوالحسن سرو مقدم، ج٣و٤، بی جا: آستان قدس رضوی.
٣- مهجور، فیروز، (١٣٧٨) مسجد جامع نیریز، کنگره بزرگداشت فضل بن حاتم نیریزی.