شاعر و خوشنويس: اديب نی‌ريزی (ساكت)
مؤلف: محمدعلی پيشاهنگ
ناشر: نشر سيوند، شيراز
تعداد صفحات: ۱٣۴
اديبِ دانشمند، معلم فرهيخته جناب آقای محمدعلی پيشاهنگ، تاكنون اقدام به تأليف، تصحيح، تحشيه و نگارش چندين كتاب از جمله: «فضل‌بن حاتم نی‌ريزی و زادگاه او»، «خوشنويسان شهرستان نی‌ريز»، «نی‌ريز در گذر زمان (شيرزنان، برخی از دلاوران، سيری در آموزش و پرورش)» و... نموده‌اند. علاوه بر موارد فوق، بيش از پانصد مقاله در نشريات رسمی كشور از جمله: عصر مردم شيراز، عصر نی‌ريز، نی‌ريزان فارس، نيم‌نگاه، خبر جنوب و... به‌چاپ رسانده‌اند و اين نيز می‌رساند كه وی علاقه شديدی به زادگاه خود نی‌ريز دارد و هر چه بيشتر تلاش می‌كند تا غبارِ زمان را از چهره تاريخی و دوست‌داشتنی شهرستانِ نی‌ريزِ مشک‌بيز بزُدايد.
كتاب اديب نی‌ريزی (ساكت) شاعر و خوشنويس، به‌همت آقای محمدعلی پيشاهنگ به‌زيور طبع آراسته گرديده است.
كتاب تقديمی از طرف استاد در ٢٧ بهمن از طريق پست به‌دستم رسيد. محبت ايشان تازگی ندارد و هرگاه كتابی به‌چاپ می‌رسانند، بنده حقير را از الطاف بی‌دريغ خويش محروم نمی‌كنند. خوشحال شدم و بی‌درنگ به‌خواندن آن پرداختم.
يكی از ويژگی‌های خوب جناب آقای پيش‌آهنگ اينكه هر تاريخی را به‌تنهايی ذكر نمی‌كنند بلكه با آوردن سالهای قمری (مهشيدی)، شمسی (خورشيدی) و ميلادی، ذهن خواننده را به واقعيت‌ها نزديک‌تر می‌سازند.
فرصت‌الدوله در تذكره دارالعلم شيراز ص ١٧٥ می‌گويد:
ساكت: جناب ميرزا ابراهيم، اصلش نی‌ريزی است (كه قصبه‌ای از فارس است) عالمی است عامل، فاضلی كامل، در فنون علوم قادر است و در خط نسخ ماهر، در اخلاق طاق است و به پاكدامنی مشهور آفاق. از اوست:
خيز و دور ساز از خويش جامه هيولايی
زان كه سالک ره را لازم است عريانی
«ساكتا» عجب شوری در سر تو می‌بينم
گشته‌ای مگر مجنون كاين چنين پريشانی
(ص ٨٠)
شعاع شيرازی در تذكره شعاعيه ص ٢١٥ می‌گويد:
ساكت نی‌ريزی: نامش ميرزاابراهيم و در اكثر علوم خبير و عليم قرنی است. در شيرازش منزل است و همو در آن‌جا متأهل. خط نسخ را نيكو نگارد و در ساير خطوط، خطاطش بی‌آهو شمارد. اشعار بسياری در عربی و فارسی سروده كه معين است و غيرمدون. قدری از منظومات فارسی او نگارش می‌رود:
مرغ دلم دانه خالِ تو به‌دام است
صد شكر كه اين رم‌زده در دام تو رام است
آن دلبر طناز كه باشد همه تن ناز
آهونگه و سرو قد و كبک خرام است
از چاشنی عشق ز دل سوختگان پرس
نز خويش پرستی كه همه دعوی خام است
از عاشق عارف طلب اسرار محبت
كاين مسئله نی در خور هر عابد و عام است (ص ٥٥)
در صفحه ٨٠ كتاب عيناً همين مطلب بالا تكرار شده با اين تفاوت كه يک بيتِ زير، از غزلی ديگر با وزن و قافيه‌ای ديگر به بيتِ اولِ شعر بالا اتصال يافته است.
گر گذشتی از اشياء بر تو می‌شود پيدا
صفصفا و لا امتا از كلام سبحانی (ص ٨٠)
اميد كه نويسنده محترم، برای چاپ‌های بعدی، تجديدِ نظری نموده و مطالبِ تكراری و خارج از مباحثِ اصلی كتاب را تعديل نمايد.
خوشنويسی از ديار نی‌ريز
حجت‌الاسلام محمد بركت مقاله‌ای در همايش مولانا ميرزاشمس‌الدين محمد نی‌ريزی در جلد اول كتاب مجموعه مقالات كنگره استاد ميرزا احمد نی‌ريزی نوشته‌اند كه در مورد «اديب نی‌ريزی» می‌نويسند: «حاج ميرزا ابراهيم نی‌ريزی شيرازی فرزند محمد شريف؛ مُلقب به «اديب» و متخلص به «ساكت»؛ دانشمند، اديب، شاعر، خوشنويس و كاتب نيمه اول قرن چهاردهم هجری [قمری] است. وی در شهر نی‌ريز به دنيا آمده و پس از مدتی به‌شيراز هجرت نموده و ساكن شده است. ميرزا ابراهيم با بزرگان علم و ادب و هنر عصر خويش در شيراز، مصاحبت و حشر و نشر داشته است. مرحوم مفيد (متوفای ١٣٢٥ ق) و فرصت شيرازی (متوفای ١٣٣٩ ق) و محمدحسين شعاع (متوفی ١٣٦٥ ق) در تذكره‌های خويش از او به‌نيكی ياد كرده‌اند.
ساكت خطی خوش داشته و نَسخ را به سبک و شيوه‌ای خاص می‌نوشته است. همچنين خط نستعليق شكسته را به روشی مانند آن‌چه در كتاب‌های ترسل مورد استفاده قرار می‌گيرد كتابت می‌كرده است.
نام وی «ابراهيم» است و تمامی تذكره‌نويسان و همچنين خودش در انجامه كتاب‌ها همين نام را آورده است. جز در مقدمه كتاب «دبستان‌الفرصه» و انجامه نسخه خطی امل‌الامل، كه «محمدابراهيم» آمده است و جای دقت و تأمل دارد.
همچنين تخلص وی را «ساكت» دانسته‌اند، اما مرحوم آدميّت در كتاب «دانشمندان و سخن‌سرايان فارس» بدون ذكر منبع می‌گويد: «در اوايل حال، ساكت و در اواخر عمر اديب تخلص می‌كرد».
البته مرحوم ميرزاابراهيم، در شعری كه در تقريظ «دبستان‌الفرصه» سروده، گفته:
«از پی تاريخش زد رقم كلک اديب».
با اينكه «ميرزا ابراهيم نی‌ريزی» تعداد زيادی كتاب را استنساخ و كتابت كرده است، اما هيچ يک از تذكره‌نويسان هم‌عصرِ او به اين مطلب مهم و حائزِ اهميت اشاره نكرده‌اند.
فقط مرحوم «داور» در «تذكره مرآت‌الفصاحه» اشاره كرده كه «به شغل كتابت و معلمی اشتغال دارد» و تفصيلی از آن ذكر نكرده است.
قابل توجه آنكه نسخه منحصر به‌فرد كتاب «مرآت‌الفصاحه» به خط ساكت [اديب] نی‌ريزی است و اين نسخه زمانی در تملک «شعاع شيرازی» بوده و با اينكه اين نسخه نام كاتب را ندارد، ولی «شعاع» كاتب را شناخته و به‌خط خود بر روی نسخه نام او را آورده، ولی در «تذكره شعاعيه» به كاتب‌بودن ساكت [اديب] اشاره نكرده است.
در زمان حاضر آقای محمدجواد شمس نی‌ريزی در كتاب «تاريخ و فرهنگ نی‌ريز» گزارشی از ميرزا ابراهيم نی‌ريزی در دو بخش خوشنويسان و شاعران داده و دو نسخه خطی كه وی كتابت كرده را معرفی كرده است.
مرحوم ميرزا ابراهيم نی‌ريزی تعدادی از نسخه‌های خطی، كه از آغاز و انجام افتادگی داشته، را نيز بازنويسی كرده است. بعضی از آنها را نگارنده [حجت‌الاسلام محمد بركت] در مجموعه عبدالنبی امامی و يكی در كتابخانه مجلس شورای اسلامی ديده است.
نی‌ريزی علاوه بر اينكه در خوشنويسی، روشی نو را ابداع نموده، در گزارش تاريخ كتابت در انجامه نيز نوآوری داشته است.
مرحوم آدميت سال وفاتِ «ميرزا ابراهيم نی‌ريز» را سال ١٣٣٤ هجری قمری گزارش كرده است. (ص ٦٣ تا ٦٥)
نظم و نثر ميرزا ابراهيم نی‌ريزی
ديوانِ مدونی از «ساكت» به‌جای نمانده، اما به‌صورت پراكنده و همچنين در تذكره‌ها، نمونه‌هايی از شعر او آمده است. تنها نثر به‌جای مانده از ساكت [اديب] نی‌ريزی، مقدمه وی بر «بستان الفرصه» می‌باشد. (ص ٦٥)
يک غزل از ميرزا ابراهيم اديب ساكت نی‌ريزی در صفحه‌ی ٧٥:
خيز و دور ساز از خويش جامه هيولايی
زآن‌كه سالک ره را لازم است عريانی
شو مجرد از هر قيد بگذر از ريا و كيد
تا مگر نگردی صيد در كمند شيطانی
تا به كی دراين سجين بسته پر بود از كين
مرغ باغ عليين همچو ماه كنعانی
باز كن ز پايش بند سار حرز جان اين بند
خسته در قفس تا چند هدهد سليمانی
خواهی ار سر افرازی درد و كوی ممتازی
بايدت كه جان بازی و ز خودت شوی فانی
بگذر از زمانيات و آ‌گاه از مكانيات
هم ز قيد ماديات هم ز جسم و جسمانی
چون گذشتی از اشيا بر تو می‌شود پيدا
صفصاً و لا امتاً ا ز كلام سبحانی
«ساكتا» عجب شوريست در سر تو چون مجنون
همچو طره‌ی ليلی چيست اين پريشانی
در صفحه ٥٦ بخشی از اين غزل آمده است كه در ابتدای آن چهار بيت از غزلی ديگر با قافيه‌ای غير از قوافی اين غزل درج گرديده است كه موجبِ سردرگمی خواننده می‌شود.
******
كمبودی كه احساس می‌شود، عدم حضورِ بازماندگان زنده‌ياد «اديب نی‌ريزی» در كتاب است. يقيناً نوادگان آن مرحوم در شيراز يا نی‌ريز زندگی می‌كنند. اميد كه برای چاپ بعدی كتاب، تا جایی كه مقدور است از صحبت‌های آن عزيزان و يا دستنوشته‌ها و اشعارِ چاپ نشده «اديب نی‌ريزی» استفاده شود.
اشتباهات تايپی:
با همه‌ی دقتی كه در غلط‌گيری كتاب صورت گرفته، صفحه ٣٤ دو بار در زيرنويس شماره ١ خورده است كه در متن فقط يک بار عدد ١ آمده است.
در پانوشت صفحه ٣٥ سه شماره پاورقی داريم در صورتی كه در متن بالای صفحه، هيچ شماره‌ای نخورده است.
در صفحه ١٠١ خط ١٤ آمده است: از ديگر شاعران نی‌ريز در عهد قاجار «ميرزا ابراهيم متخلص به اديب و ساكت نی‌ريزی»... كه حرف «م» در اول «ميرزا» تايپ نشده است.
با آرزوی توفيق و سربلندی برای نويسنده گرانمايه جناب آقای محمدعلی پيشاهنگ. اميد كه همچنين بماناد تا چراغ ديارمان را فروزان‌تر نگه دارند.
