حکیم آقا میرشهابالدین نیریزی از نوادگان عارف الهی سید قطبالدین محمد نیریزی (عارف و عالم مشهور سلسله ذهبیه متوفی ١١٧٣ مهشیدی) یکی از بزرگ وارثان حکمت متعالیه صدرایی در قرون ١٣ و ١٤ مهشیدی و یکی از بزرگمدرسان در تفسیر، حکمت و عرفان به دوره ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجاری در تهران است. (قصر چمی، ١٣٧٩: ٢٠٨ و ٢١٠)
او فرزند سید نورالدین ملقب به میرزابزرگ، فیلسوف، فاضل، عالم، عارف، فقیه و خوشنویس توانا، در نیریز دیده به جهان گشود. وی نخست در مدرسه علمیه محمدحسینخان نیریزی (حوزه علمیه امام جعفرصادق کنونی) مشغول به تحصیل شد. پس از مدتی به شیراز عزیمت کرد و در مدرسه علمیه حکیم به کسب علم و دانش پرداخت. سرانجام برای تکمیل تحصیلات خود به تهران مهاجرت کرد و در مدرسه صدر جنب مسجد امام خمینی (مسجد شاه سابق) در محضر عالمان و فیلسوفان بزرگی چون شیخ محمدرضا الهی قمشهای (درگذشته به سال ١٣٠٦ مهشیدی) و علامه سیدابوالحسن اصفهانی معروف به جلوه (متوفی ١٣١٤مهشیدی) و حکیم علیآقا مدرس زنوزی و حکیم آقامیرزا حسین سبزواری شاگردی کرد و در محضر این اساتید بزرگ به فراگیری علوم اسلامی پرداخت تا آنجا که خود از فیلسوفان و حکمای بزرگ شد. سید شهابالدین گذشته از فلسفه در دیگر علوم اسلامی از جمله فقه، اصول و عرفان نیز استاد بود. (همان: ٢١١ و ٢١٢)
علامه شهید مرتضی مطهری در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران مینویسد: «... آقا میرشهابالدین نیریزی در عرفان نظری محییالدینی، ید طولانی داشته است.» (صص ٦٠٩ و ٦١٠)
درخبرنامه اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرضا آمده است: « .... حکیم آقامیرشهابالدین نیریزی از بزرگترین شاگردان فیلسوف حکیم آقا محمدرضا قمشهای و علامهالحکما سیدابوالحسن جلوه است. این حکیم درس و بحث این دو دانشمند را رها نکرد تا آن که در علوم عقلی بالاخص فلسفه قدمی راسخ پیدا کرد و بهرههای فراوان برد و در فقه و اصول نیز صاحبنظر بود و در عرفان ید طولایی داشت. »
پس از فوت استاد «حکیم قمشهای» میرشهابالدین نیریزی در مدرسه صدر تهران کرسی و حوزه تدریس مکتب و حکمت را بر عهده داشت وحکمت الهی او را زنده نگاه داشت و جمع کثیری از فضلا ا ز وجود مبارکش استفاده میکردند.
جناب استاد آشتیانی از قول اساتید فقید خود، مرحوم آیتا... حکیم سیدمحمد کاظم عصّار و او از قول میرزا هاشم اشکوری نقل میکنند که فرمود: «گمان ندارم «آقامیر» در احاطه به کلمات ملاصدرا و تبحّر در کتب او دست کمی از مؤلف این آثار داشته باشد..»
وحتی گفتهاند: «اگر آقامیرشهابالدین نیریزی در زمان خود ملاصدرا حضور داشت کتب او را با آن طلاقت لسان و عذوبت بیانی که داشت بهتر تبیین میکرد. »(قصر چمی: ٢١٧)
در مورد مدرس تفسیری ایشان از خود مرحوم آقامیرشهابالدین روایت کردهاند که فرمود: «آقامحمدرضا قمشهای ... درسی در تفسیر قرآن مجید داشت که خواص از تلامیذ او حضور مییافتند، نام این درس «تفسیرالالقاء» بود... مرحوم آقامحمدرضا قمشهای پیرامون سوره مبارکه «الکوثر» درست شش ماه تمام بحث کرد و در حین این بحث صورت او برافروخته و گوارایی بیان در او به حدی میرسید که شخص مستعد از تأثیر آن مدهوش میشد. بعدها این بحث را به عللی ترک کرد. گفتهاند آقامیرشهاب در دوران تدریس دنبال کار استاد را گرفت و از عهده این کار برآمد. (همان: ٢١٨)
نحله مشرب صدرائی به وسیله آقامیرشهابالدین به شاگردان او، بزرگانی چون: بادکوبهای و شعرانی و آشتیانی و ... منتقل و از آنان به مرحوم علامه طباطبایی(ره)، حضرت امام (ره)، وسپس به علما و حکمای امروزی چون آقایان حسنزاده و جوادی آملی ... رسیده و هر روز بالندهتر پیش میرود. (همان: ٢١٩)
استاد علامه جلالالدین آشتیانی در مقدمه کتاب «مصباح الهدایه الیالخلافه و الولایه» حضرت امام خمینی(ره) بخشهایی از بیانات حکیم میرشهابالدین عارف ربانی را آورده است. استاد حکیم آقا محمدرضا قمشهای با این شاگرد بیبدیلش حشر و نشر فراوان داشت و بیشترین اثر را در احوال باطنی و ظاهری این حکیم آقامیرشهابالدین نیریزی داشته است. آقای دکتر سیدمصطفی محقق داماد در مقدمه محققانه خود در نامه فرهنگستان علوم شماره شش و هفت، سال چهارم از قول استاد آشتیانی چنین مینویسد:
«آقامیرزاشهابالدین نیریزی سیدی جلیلالقدر و عظیمالمنزله و دارای عذوبت بیان و طلاقت لسان و هوش سرشار و از شاگردان مورد احترام آقامحمدرضا قمشهای (صهبا) بوده است. حکیم نیریزی در تهران «رساله الاسفار الاربعه» استادش را در کنار صفحات اسفار طبع سنگی به خط خود نوشته است.
عصار از شاگردان حکیم میرشهابالدین مینویسد:
میرشهابالدین دو مجلس درس داشت که مجلس نخست وی علنی بود و تقریباً عموم طلاب شرکت میکردند. اما مجلس دوم سری و مخصوص مریدان و شاگردان خاص او بود و استاد شهابالدین در آن مجلس تحت عنوان «تفسیرالالقاء» به توضیح درباره اسرار الهی میپرداخت.
محسن صدرالاشراف (در گذشته به سال ١٣٤١ خورشیدی) در خاطرات خود مینوسد: «میرشهاب الدین مردی عالم بود و مجسمه اخلاق فاضله و استاد حکمت بود. در کتابت خط نسخ مهارت داشت و خطش شبیه به خط نسخ میرزا احمد نیریزی بود و خط نستعلیق را مانند اساتید بزرگ مینوشت.»
شاگردان
اعاظم از فقها و حکما و عرفای ذیل از محضر آقا میرزا شهابالدین نیریزی و سه بزرگوار معاصر وی کسب فیض نمودند:
١- آقاسیدمحمدکاظم لواسانی (١٣٩٤-١٣٠٢ مهشیدی) صاحب تفسیر فاتحهالکتاب
٢- آقامیرزا مهدی مدرس آشتیانی (١٣٧٢-١٣٠٦ مهشیدی)
٣- آقامیرزا محمّدعلی شاهآبادی اصفهانی (١٣٦٩-١٢٤٩ مهشیدی) استاد عرفان حضرت امام خمینی(ره)
٤- آقامیرزا احمد آشتیانی (١٣٥٩-١٣٠٠ مهشیدی) استاد سیدجلالالدین آشتیانی
٥- آقاشیخمهدی امیر کلائی مازندرانی (... - ١٣٠٢ مهشیدی) وصی آقا میرشهابالدین نیریزی، مدفون در خاک فرج قم
٦- آقاسیدابوالحسن رفیعی قزوینی (متوفی ١٣٥٩ مهشیدی) استاد حضرت امام خمینی(ره)
٧- آقاسیدحسین بادکوبهای ١٣٥٨- ١٢٩٣ مهشیدی) استاد علامه سیدحسین طباطبایی صاحب تفسیر عظیم المیزان و علامه سیدجلالالدین آشتیانی و ...
٨- آقامیرزاابوالحسن شعرانی (١٣٩٣- ١٣٢١ مهشیدی) استادآیات عظام جوادی وحسنزاده آملی (همان: ٢٢١-٢١٩)
آثار مکتوب
میر شهاب الدین ظاهراً بیشتر عمر خود را صرف تعلیم و تربیت شاگردان کرد و کمتر به تألیف پرداخت. وى آثارى داشته است، امّا فقط از یک اثر او اطلاع داریم و آن رسالهاى است در حقیقت وجود با عنوانِ رساله فى حقیقه الوجود. این رساله شامل پانصد بیت عربى است. از این اثر نسخهاى نزد آقابزرگ طهرانى موجود بوده است. (محمد جواد شمس نیریزی،١٣٧٩: ٤٠٤ و ٤٠٥)
وفات
آقابزرگ طهرانى تاریخ وفات او را حدود ۱۳۲۰ مهشیدی گفته است، امّا در شجرهنامه میرشهابالدین که به خط خود او و در حاشیه مصباح کفعمى ـ که نزد برخى از نوادگان او است ـ کتابت شده، تاریخ کتابت، ماه شعبان سال ۱۳۲۳ مهشیدی آمده است . استاد خواجوى در مقدمه رساله روحیّه و منهج التحریر سال وفات او را در ۱۳۲۵ مهشیدی گفته است. میرشهابالدین صاحب دو فرزند پسر به نامهاى سیدعلى و سیدرضا بود . او پس از وفات در قبرستان خاک فرج قم به خاک سپرده شد. (همان: ٤٠٤)
پایههای نگاشته:
١- خبرنامه ویژه مراسم بزرگداشت حکیم محمدرضا قمشهای (صهبا) از انتشارات اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرضا
٢- شمسنیریزی، محمدجواد (١٣٧٩) تاریخ و فرهنگ نیریز، تهران: مجتمع فرهنگی هنری کوثر نور نیریز.
٣- کمیته علمی ستاد بزرگداشت کنگره فضلبن حاتم نیریزی (١٣٧٩) حکیم متأله آقای میر سید شهابالدین نیریزی(ره)، گزارش کنگره بزرگداشت فضلبن حاتم نیریزی، شیراز: مرکز نشر دانشگاه شیراز، ٢٣١-٢٠٨.
٤- مطهری، مرتضی (١٣٥٧) خدمات متقابل اسلام و ایران، قم: صدرا.